Maanta, erayga "Internet" wuxuu qayb ka yahay nolosheena maalinlaha ah, wuxuu ku milmay dhaqankeena, ganacsigeena, iyo isgaarsiinteena. Balse, weligaa ma isweydiisay: Waa maxay Internet-ku? Sidee ayuu ku yimid dunidan? Maxuuse yahay isbeddelka baaxadda leh ee uu adduunka ku keenay?
Maqaalkan, waxaan si qoto dheer ugu quusi doonnaa dunida Internet-ka, anagoo u sharxi doonna si faahfaahsan oo xiiso leh, gaar ahaan dhalinyarada Soomaaliyeed ee la jaanqaadaya isbeddellada casriga ah.
Waa Maxay Internet?
Si fudud haddii aan u dhigno, Internet-ku waa shabakad caalami ah oo isku xirta malaayiin kumbuyuutar, taleefan, iyo qalab elektaroonig ah oo adduunka daafihiisa kala yaal. Shabakaddan baaxadda leh waxay dadka u saamaxdaa inay si degdeg ah isu dhaafsadaan xog, macluumaad, sawirro, muuqaallo, iyo fariimo, iyagoon loo eegayn meesha ay joogaan. Bal ka fikir sida webka caaradu isu haysato oo kale; Internet-kuna waa sidaas oo kale, balse wuxuu isku xiraa aadanaha iyo aaladahooda.
Taariikhda Internet-ka: Halkuu Kasoo Bilowday?
Sheekada Internet-ku ma ahan mid shalay billaabatay. Asalkiisu wuxuu dib ugu noqonayaa sannadkii 1969-kii, markaas oo Waaxda Difaaca ee dalka Maraykanka ay bilowday mashruuc la oran jiray ARPANET (Advanced Research Projects Agency Network). Ujeeddada ugu weyn ee mashruucan waxay ahayd in la abuuro hab isgaarsiineed oo adkeysi u leh haddii ay dhacaan masiibooyin, gaar ahaan weerarro nukliyeer ah, kaas oo u saamaxaya xarumaha cilmi-baarista iyo militariga inay xogta is dhaafsadaan xitaa haddii qaar ka mid ah khadadka isgaarsiintu go'aan.
Waxa uu ahaa mashruuc tijaabo ah oo isku xiray dhawr jaamacadood oo keliya. Si tartiib tartiib ah, shabakaddan ayaa kortay, waxaana ku soo biiray jaamacado iyo hay'ado kale. Horumar weyn ayaa la gaaray sannadihii sideetamaadkii iyo sagaashamaadkii, markaas oo la abuuray habab iyo borotokoollo fududeeyay isku xirka shabakado kala duwan.
Mid ka mid ah isbeddelladii ugu weynaa wuxuu ahaa curashada World Wide Web (WWW) sannadkii 1989-kii, oo uu ikhtiraacay Tim Berners-Lee. Tani waxay dunida u furtay albaab cusub, iyadoo abuurtay hab muuqaalaysan oo lagu daalacan karo macluumaadka (web-pages) iyadoo la isticmaalayo hyperlinks. Halkaas wixii ka dambeeyay, Internet-ku wuxuu noqday mid si xawli ah ugu fiday adduunka oo dhan, isagoo ka guuray inuu ahaa aalad ay isticmaalaan aqoonyahannada iyo militariga oo keliya, kuna faafay guryaha, goobaha shaqada, iyo jeebabka dadweynaha.
Isbeddelka uu Dunida ku Keenay
Internet-ku wuxuu si aan la qiyaasi karin u beddelay qaabka aan u nool nahay, u shaqayno, una fikirno. Wuxuu duminay xuduudihii isgaarsiinta, wuxuuna adduunkii ka dhigay tuulo yar oo dadkeedu si fudud isku gaari karaan.
* Isgaarsiinta: Wuxuu meesha ka saaray sugitaankii boostada ee maalmaha qaadan jirtay. Hadda, email, farriimaha degdegga ah (instant messaging), iyo baraha bulshada (social media) waxay kuu saamaxayaan inaad ilbiriqsiyo gudahood kula xiriirto qof jooga qaarad kale.
* Waxbarashada: Ardayda iyo aqoonyahannadu waxay helayaan maktabado iyo keyd macluumaad oo aan xad lahayn. Waxaad internet-ka ka baran kartaa koorsooyin ay bixiyaan jaamacadaha ugu waaweyn adduunka adigoo gurigaaga jooga (online learning).
* Ganacsiga: Wuxuu abuuray dhaqaale cusub oo ku dhisan dhanka online-ka (e-commerce). Shirkaduhu waxay si fudud ku gaari karaan macaamiil caalami ah, waxaana fududaaday suuq-geynta iyo iibinta badeecadaha.
* Madadaalada: Qaabkii aan u madadaalan jirnay ayuu weji cusub u yeelay. Filimada, ciyaaraha (gaming-ka), iyo buugaagta ayaa dhammaantood si sahlan laga heli karaa online-ka.
Faa'iidooyinka iyo Qasaaraha Internet-ka
Sida wax kasta oo dunidan yaal, Internet-ku wuxuu leeyahay dhinacyo togan iyo kuwo taban.
Faa'iidooyinkiisa waxaa ka mid ah:
1. Helitaanka Macluumaadka: Waa isha ugu weyn ee aqoonta iyo macluumaadka casriga ah.
2. Isgaarsiin Degdeg ah oo Raqiis ah: Wuxuu isku soo dhoweeyay qoysaska iyo asxaabta kala fog.
3. Fursado Dhaqaale: Wuxuu abuuray shaqooyin cusub sida naqshadaynta web-ka, suuq-geynta dhijitaalka ah, iyo maamulka baraha bulshada.
4. Waxbarasho Fog (Distance Learning): Wuxuu waxbarashadii ka dhigay mid loo siman yahay oo la heli karo meel kasta.
5. Wacyi-gelin iyo Isku-xirnaan Bulsho: Wuxuu fududeeyaa in la iska warqabo, la iska caawiyo, iyo in la faafiyo fariimaha wacyi-gelinta ah.
Dhinaca kale, Nusqaantiisa waxaa ka mid ah:
1. Qabatinka (Addiction): Dad badan, gaar ahaan dhalinyarada, ayuu ku keenaa qabatin, taasoo saameysa noloshooda bulsho iyo waxbarasho.
2. Faafidda Wararka Beenta ah (Misinformation): Sida ugu fudud ee uu wararka runta ah u faafiyo ayuu si ka dheer u faafin karaa kuwa beenta ah, taasoo bulshada ku keeni karta isku-dhex-yaac.
3. Dambiyada Internet-ka (Cybercrime): Waxaa soo kordhay tuugada xogta, jabsiga (hacking), iyo noocyada kala duwan ee dhaca online-ka ah.
4. Saamaynta Caafimaadka: Isticmaalka xad-dhaafka ah wuxuu keeni karaa dhibaatooyin xagga aragga ah, hurdo la'aan, iyo firfircooni yari.
5. Lunsashada Dhaqanka iyo Asturnaanta: Wuxuu keeni karaa in qofku lumiyo asturnaantiisa (privacy) iyo in dhaqamada shisheeye ay saameyn taban ku yeeshaan dhaqanka suubban ee bulshada.
Mustaqbalka Internet-ka: Maxaa la Filanayaa?
Teknoolojiyaddu ma istaagto, Internet-kuna si joogto ah ayuu isu beddelayaa. Khubaradu waxay saadaalinayaan in jiilka xiga ee Internet-ku uu noqon doono mid kasii caqli badan, kasii baahsan, oo nolosheena si toos ah ula falgeli doona. Waxyaabaha waaweyn ee la filayo waxaa ka mid ah:
* Internet of Things (IoT): Waa fikradda ah in qalab kasta oo nolosha qayb ka ah—laga soo bilaabo talaagadaha, layrarka guryaha, ilaa gaadiidka—lagu xiro Internet-ka. Tani waxay saamaxaysaa in si otomaatig ah loo maamulo oo loo kormeero guryaha iyo magaalooyinka (Smart Homes & Smart Cities).
* Caqliga Macmalka ah (Artificial Intelligence - AI): AI wuxuu marba marka ka dambaysa sii caqliyeynayaa Internet-ka, isagoo bixinaya adeegyo ku-talo-gal ah (recommendations), saadaalin, iyo inuu qabto hawlo adag oo bini'aadamku ku dhibtoon jiray.
* Web 3.0 iyo Blockchain: Jiilkan cusub ee web-ka (Web 3.0) ayaa la aaminsan yahay inuu noqon doono mid baahsan (decentralized), oo aan ku tiirsanayn shirkado waaweyn oo keliya. Wuxuu xoogga saari doonaa asturnaanta isticmaalaha iyo lahaanshaha xogta, iyadoo la adeegsanayo teknolojiyadda Blockchain.
Talo ku Socota Dhalinyarada Soomaaliyeed
Internet-ku waa seef laba af leh. Waa badweyn aqoon iyo fursado ay ka buuxaan, laakiin sidoo kale waa meel ay khataro ka imaan karaan. Dhalinyarada Soomaaliyeed waxaa la gudboon inay ka faa'iidaystaan dhinaciisa togan:
* Wax ku baro: Ka raadso aqoon, baro xirfado cusub, kana faa'iidayso koorsooyinka online-ka ah.
* Shaqo ka abuur: Adeegso baraha bulshada iyo aaladaha kale si aad u curiso ganacsi ama aad ugu suuq-geyso xirfadahaaga.
* Dhaqankaaga iyo diintaada ku faafi: U isticmaal inaad adduunka la wadaagto quruxda dhaqankaaga iyo fariimaha diintaada.
Iska ilaali inaad waqtigaaga ku lumiso waxaan faa'iido lahayn, kana digtoonow wararka beenta ah iyo dabinada dambiilayaasha online-ka. Adiga ayaa iska leh doorashada inaad Internet-ka ka dhigato saaxiib kugu caawiya horumarkaaga ama cadow kugu rida mugdi.